Τ, τ

Το δέκατο ένατο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Προέρχεται από το σημιτικό tâw (= σταυρός) που γραφόταν +, x. Στα αρχαία ελληνικά αλφάβητα το ταυ είχε το σχήμα που έχει και σήμερα, δηλαδή Τ. Από φωνητική άποψη, το ταυ της αρχαίας και της νέας ελληνικής είναι άηχος φθόγγος, κλειστός και στιγμιαίος και κατά τον τόπο άρθρωσης οδοντοφατνιακός. Ο φθόγγος τ της αρχαίας ελληνικής προέρχεται από το t της ινδοευρωπαϊκής Μητέρας - Γλώσσας: ινδοευρωπαϊκά trejes, ελληνικά τρεις, αλλά και από τον ινδοευρωπαϊκό χειλοϋπερωικό φθόγγο  πριν από i -s,  etuor, ελληνικά τις, τέτταρες (ενώ πριν από α, ο, ή σύμφωνο  > π και πριν από υ,  > κ). Σε μερικές όμως διαλέκτους, όπως στη θεσσαλική, στη βοιωτική, στην ιωνική κ.ά. έχουμε αντί τ, κ ή π:κις (= τις, θεσσαλική), πίσυρες, πέσσυρες (τέσσαρες, αιολική). Παρατηρείται επίσης παραγωγή του τ από ανομοίωση: θριξ, *θριχός > τριχός, *θίθημι > τίθημι. Στην αττική και στη βοιωτική παρατηρείται ττ όπου οι άλλες διάλεκτοι έχουν σσ: γλώττα, πράττω – γλώσσα, πράσσω. Το τ του ινδοευρωπαϊκού προσφύματος –ti– τράπηκε στην ελληνική σε σ, ύστερα από φωνήεν: ινδοευρωπαϊκά *gvm -ti -s > ελληνικά βά-σι-ς, αλλά πίσ-τι-ς. Ανάλογο είναι και το φαινόμενο της τροπής του τ των συμπλεγμάτων τι-ιο- και τ-ια σε σ: πλούτιος > πλούσιος, ευεργέτης - ευεργεσία, καθώς και της ρηματικής κατάληξης -τι σε -σι: *φέροντι > *φέρονσι > φέρουσι. Στην ιωνική - αττική τράπηκε σε σ και το τ του συμπλέγματος τυ: ήμισυς. Οι αλλοιώσεις αυτές όμως δεν παρατηρούνται στις συντηρητικές δωρικές διαλέκτους καθώς και στη θεσσαλική, στη βοιωτική, στην ηλειακή κ.ά. Σε πολλές περιπτώσεις το τ αφομοιώθηκε προς το επόμενο σύμφωνο: κάτβαλε > κάββαλε (= κατάβαλε, θεσσαλική) και αντίστροφα: νυκτί > νυττί (κρητική). Στη νέα ελληνική οι σημαντικότερες αλλοιώσεις του τ. προήλθαν από τη συνάντησή του με τα ημίφωνα ν και ι (= j). Έτσι στην Κρήτη πριν από i τράπηκε σε θ = μάτια, σπίτια > μαθjα, σπίθja. Στην Κύπρο το ημίφωνο j που προφερόταν εντονότερα τράπηκε σε κ και το τ σε δ: μάδκjα, σπίδκjα. Σπανιότερη είναι η τροπή του τ σε κ πριν από ι - φθόγγους (καππακισμός), (Μυτιλήνη, Τσακωνιά). Καθολική όμως είναι η προφορά d του τ στο σύμπλεγμα ντ, τόσο μέσα στη λέξη, όσο και σε συνεκφορά: πάντα, τον τόπο (πάνdα, τον dόπο). Κοινή είναι επίσης και η τροπή του αρχαίου θ σε τ, πριν από τα χ, φ, σ: χτεσινός, γράφτηκε, πρήστηκε. Ττ Ττ Ττ

* * *

βλ. ταυ.